De geschiedenis van Sax: tussen vestingstad en volksziel
Een kasteel als zwijgende getuige van eeuwen
Wie Sax binnenrijdt, ziet het meteen: het kasteel, dat hoog op een kalkstenen rots over het dorp waakt, is geen decorstuk. Het is een tastbaar overblijfsel van een onrustig verleden, een symbool van macht, strijd en overgang. Gebouwd in de tijd van het islamitisch Al-Andalus, vermoedelijk in de 10e of 11e eeuw, vormde het kasteel een onmisbare schakel in de verdedigingslinie die de Moorse machthebbers optrokken langs de Vinalopó-vallei. Samen met de kastelen van Villena, Biar en Petrer hield Sax de wacht over dit vruchtbare en strategische binnenland.
De Moren versterkten de vesting met torens en dikke muren, en vanuit de hoogte konden ze het hele dal overzien. Maar de geschiedenis bleef niet stilstaan. In de 13e eeuw kwam de Reconquista — de herovering van Spanje door christelijke koninkrijken — ook naar dit deel van Alicante. In 1239 veroverden de troepen van koning Jaume I van Aragón de vesting. Sax werd, net als veel andere steden in de regio, ingelijfd bij de christelijke kroon van Aragón, al bleef het culturele en taalkundige erfgoed van de Moren nog generatieslang voelbaar.
Van grensgebied tot agrarische samenleving
De middeleeuwen waren voor Sax een periode van herinrichting. Het gebied lag nu in een overgangszone tussen de koninkrijken van Aragón en Castilië, en dat betekende 
voortdurend schuivende grenzen en bevoegdheden. Boeren vestigden zich opnieuw op het land, kerken vervingen moskeeën en de landbouw kreeg een nieuwe impuls. In de eeuwen die volgden groeide Sax uit tot een kleine maar standvastige agrarische gemeenschap, gedragen door mensen die dicht op het land leefden — olijven, granen en druiven vormden de levensader.
In de 16e en 17e eeuw kende Sax, net als de rest van het Spaanse binnenland, perioden van tegenspoed: misoogsten, droogte, epidemieën en de uitzetting van de moriscos (afstammelingen van bekeerde moslims) zorgden voor bevolkingsverlies en economische malaise. Maar het dorp hield stand, gedragen door een sterke lokale identiteit en een groeiend religieus leven rond de kerk van Nuestra Señora de la Asunción, die in deze tijd werd herbouwd in barokstijl.
De 19e eeuw: onrust en modernisering
De 19e eeuw bracht opnieuw onrust. Spanje verkeerde in een bijna constante staat van politieke beroering: burgeroorlogen, machtswisselingen, de afschaffing van feodale structuren en economische onzekerheid troffen ook Sax. Toch kwam er ook vooruitgang. Infrastructuur werd verbeterd, de landbouwproductie geprofessionaliseerd en het dorp begon langzaam maar zeker te moderniseren.
In de tweede helft van de eeuw maakte Sax, mede dankzij de nabijheid van Elda en Petrer, deel uit van een bredere industriële beweging in de regio. De schoenindustrie bloeide op in het dal van de Vinalopó, en hoewel Sax nooit een industrieel zwaargewicht werd, ontstonden er kleine werkplaatsen waar leerbewerking, houtambacht en metaalbewerking een bestaan boden aan een groeiende bevolking.
De 20e eeuw: van armoede naar vooruitgang
De Spaanse Burgeroorlog (1936–1939) liet diepe sporen na in Sax, net als in veel andere dorpen. Families werden verdeeld, idealen kwamen met geweld tot een einde en armoede drukte zwaar op het dagelijks leven. In de jaren die volgden onder het regime van Franco kende Sax, zoals zoveel landelijke dorpen, een tijd van stagnatie. Velen trokken weg, op zoek naar werk in de stad of in het buitenland.
Pas vanaf de jaren zeventig en tachtig begon de wederopbouw echt vorm te krijgen. Met de terugkeer van de democratie en de toetreding van Spanje tot de EU kreeg ook Sax een economische impuls. Nieuwe woningen werden gebouwd, lokale industrieën kregen toegang tot bredere markten en langzaam groeide het toerisme, met name gericht op het historische erfgoed en de feesten van Moren en Christenen.
Het heden: geschiedenis als bron van trots
Vandaag de dag is Sax een dorp waar verleden en heden hand in hand gaan. De straten in het oude centrum slingeren nog steeds langs eeuwenoude gevels, het kasteel is gerestaureerd en vormt een baken voor bewoners en bezoekers. Scholen, verenigingen en culturele instellingen zetten zich in voor het behoud van tradities en het doorgeven van het lokale verhaal aan nieuwe generaties.
En dat verhaal is rijk: van de Arabische wachttorens tot de barokke kerken, van de handwerkersateliers tot de industriële gebouwen uit het begin van de 20e eeuw. In Sax leeft de geschiedenis niet in musea, maar in het straatbeeld, in het dialect, in de volksverhalen en in de trots van de mensen die hier wonen. Wie door Sax loopt, wandelt niet alleen door een dorp, maar door een levend archief van cultuur en karakter.